Küheylan Kimin Eşeğinin Adı? Klişeyi Sarsan, Tartışmayı Ateşleyen Bir Okuma
Net konuşayım: “Küheylan kimin eşeğinin adı?” sorusu sadece bir bilmece değil; yerleşik bir öz-övünme kültürünün sahte parıltısını ortaya çıkaran bir turnusol kâğıdı. Evet, “hızlı cevap” diye dolaşan kalıp “herkesin”— çünkü herkes kendi eşeğini Küheylan görür. Ama mesele, bu cümlenin dilimize ne yerleştirdiği: vasatı parlatma refleksi, eleştiriden kaçış ve etiketle gerçeklik makyajlama. Bu yazıda o makyajı siliyorum; kelimenin yükünü, sorunun niyetini ve kültürel arka planını cesurca didikleyerek tartışmayı açıyorum.
Hızlı Cevap “Herkesin”: Neden Bu Kadar Yaygın ve Neden Sorunlu?
“Herkes kendi eşeğini Küheylan görür” kalıbı, özünde iki şeyi normalleştirir: (1) Sahip olunanın niteliklerini abartmak, (2) Abartının itirazsız kabul edilmesini beklemek. Bu yüzden “Küheylan kimin eşeğinin adı?” sorusuna ezberlenmiş yanıt, bir tür kültürel otomatik pilottur. Sorun şu: Otomatik pilot, eleştirel aklı devre dışı bırakır. Bir ürün, bir proje, bir siyasetçi, bir fikir—etiketi “Küheylan” diye yapıştırınca, sanki değerlendirme bitmiş sayılır. Oysa bitmemiştir; asıl orada başlar.
“Küheylan”ın Yükü: Köken, İmge ve İroni
“Küheylan” kelimesi, güçlü ve soylu at imgesine bağlanır. Tam da bu yüzden bir eşeğe “Küheylan” denmesi ironiktir; kelime, nitelik transferiyle gerçekliği makyajlar. Bu makyajın cazibesi büyük: Kulağa iyi gelir, statü çağrıştırır, eleştiri eşiğini yükseltir. Fakat işin eleştirel tarafı şunu sorar: İsim değişince mahiyet değişir mi? Hayır. Etiketler, denetlenmeyen alanlarda gerçeğin yerini kolayca alır—işte tehlike burada.
Halk Kültürü, Fıkralar ve Yerel Varyantlar: Mizahın Perdeleri
Halk anlatılarında “eşeğe at adı vermek” mizahın klasik numarasıdır. Gülme, abartının barizliğinden doğar; dinleyici, “Küheylan” etiketinin çıplaklığını görür ve güler. Yine de bu mizah, bir alışkanlığı meşrulaştırır: “Herkes biraz abartır.” Sorunun inceliği burada; alay ettiğimiz abartı, gündelik dilde ustaca normalleşir. Bugün reklamdan siyasete, influencer dilinden kurumsal sunumlara kadar pek çok alanda aynı şablon işlemiyor mu?
Kültürlerarası Yankılar: “Kimse Ayranım Ekşi Demez”den Evrensel Bir Reflekse
Benzer atasözleri dünyanın farklı dillerinde dolaşır: Kişi, kendi malını, fikrini, ailesini, takımını yüceltir. Bu evrensellik, davranışın “insanî” bir refleks olduğunu gösterir; fakat evrensellik, masumiyet anlamına gelmez. Tam tersine, yaygın olanın eleştirisi daha da önemlidir. Çünkü yaygınlık, sorgusuz kabule dönüşme riskini taşır.
Neden Eleştirmeliyiz? Zayıf Yönler ve Tartışmalı Noktalar
- Gerçeklik erozyonu: Etiket, niteliğin yerine geçer; ölçme-değerlendirme kültürü zayıflar.
- Hesap vermezlik: “Küheylan” söylemi, başarısızlıkları görünmez kılar; “biz zaten çok iyiyiz” perdesi iner.
- Kaynak israfı: Parlatılan vasat projeler, daha iyi alternatiflerin önünü kapatır.
- Toplumsal yankı odası: Herkesin kendi “Küheylan”ını alkışladığı kapalı döngüde, eleştirel sesler marjinalize edilir.
Gündelik Hayatta “Küheylan” Efekti: Markalar, Projeler, Siyaset
“En iyi biziz”, “rakipsiz kalite”, “dünya çapında”… Somut veri yoksa, bu iddialar “eşeğe altın semer” etkisi yaratır. Peki gerçek performans? İş teslim tarihleri, kullanıcı memnuniyeti, bağımsız değerlendirmeler—bunlar olmadan “Küheylan” sadece bir lakap olarak kalır.
Sosyal Medya ve Mikro-Ün: Parlatılmış Benlik Ekonomisi
Kişisel markalaşma çağında herkesin bir “Küheylan”ı var: CV’ler, bio’lar, içerik akışları. Bu dil, görünürlük getirir; ama bir noktadan sonra güvenilirliği aşındırır. Abartının dozu arttıkça, inandırıcılık ters orantılı biçimde düşer.
İhtiyat Payı: Etiket Her Zaman Kötü Müdür?
Hayır. İsimler motivasyon sağlayabilir; öz güveni artırabilir. Sorun, motivasyonun ölçülebilir iyileşmeye dönüşmemesi. Etiket başlangıç olabilir, kanıt değil. “Küheylan” demek serbest; ama ardından doğrulayan göstergeler gelmiyorsa, söylem ile gerçeklik arasındaki makas açılır.
Provokatif Sorular: Tartışmayı Açalım
- Bugün “Küheylan” dediğimiz hangi proje, bağımsız ölçütlerle gerçekten öne çıkıyor?
- Bir iddiayı etiket olmaktan çıkarıp kanıta dönüştürmek için hangi metrikleri benimsiyoruz?
- Abartının faydası (motivasyon, pazarlama) ile maliyeti (güven kaybı) arasındaki denge nerede kurulmalı?
- Kurumsal ve kişisel düzeyde “Küheylan testleri” (ölçülebilir hedefler, dış denetim, kullanıcı geri bildirimi) belirlesek neler değişir?
- Çocuklara, öğrencilere, çalışanlara “etiket değil emek” odaklı bir dil nasıl öğretilir?
Sonuç: “Küheylan”ı Sahadan Geçirmek
“Küheylan kimin eşeğinin adı?” sorusu, kulağa masum bir bilmece gibi gelse de bize kritik bir çağrı yapıyor: Etiketleri değil, kanıtı konuş. Güçlü kelimelerle değil, sağlam verilerle ikna et. Eğer gerçekten bir “Küheylan”dan söz ediyorsak, onun ayak seslerini metriklerde, performansta, sürdürülebilirlikte, bağımsız değerlendirmelerde duymalıyız. Aksi halde sadece isim değiştiriyor, mahiyeti aynı bırakıyoruz. Şimdi söz sende: Hangi “Küheylan”ları alkışlıyoruz—ve hangilerini sahiden teste sokmaya hazırız?