Terekeme Karapapak aynı mı ?

İtirafla başlayayım: “Terekeme Karapapak aynı mı?” sorusu, göründüğünden daha büyük bir hikâyeyi açıyor. Aile büyüklerinin anlattığı göç yolları, siyah kalpaklı dedelerin fotoğrafları, Kars pazarında duyulan ezgiler… Hepi topu bir ad meselesi gibi duran şey, aslında bir halkın hafızası demek. Gelin, bu adların kökenini, bugününü ve yarına bakan yüzünü birlikte konuşalım.

Kısa cevap: Evet—birçok akademik ve ansiklopedik kaynakta Terekeme ile Karapapak aynı topluluğu ifade eden iki addır; hatta kimi metinlerde “Terekeme-Karapapak” birleşik biçimi kullanılır. ([Vikipedi][1])

Terekeme mi, Karapapak mı? (Adların Peşine Düşen Bir Giriş)

Karapapak adının, siyah astragan kalpak (papak) giyenlere atfen verildiği; Terekeme adının ise Arapça Terâkime (Türkmenler) kökünden geldiği en sık aktarılan açıklamadır. Yani bir ad görünüşten (siyah kalpak), diğeri kökenden (Türkmen/Türkmân) iz taşır. Bu yüzden ikisi, aynı topluluğun farklı aynalardaki yansımaları gibi düşünülebilir. :contentReference[oaicite:1]{index=1}

Kökenler: Kafkasya’nın Kavşağında Bir Hatıra Haritası

Terekeme/Karapapak topluluğu, tarihsel olarak Güney Kafkasya ve çevresinde—Gürcistan’ın Borçalı havzası, Azerbaycan’ın Gence–Gazah hattı, İran’ın Sulduz (Nağade) yöresi ve Türkiye’de özellikle Doğu Anadolu’nun kuzeydoğusu (Kars–Ardahan) gibi sahalarda—yoğunlaşmıştı. Bu dağılım, halı motiflerinden ağıtlara, düğün ritüellerinden mutfak kültürüne kadar iz bırakmıştır. :contentReference[oaicite:2]{index=2}

Tarih sayfaları açıldığında, 19. yüzyılın savaşları ve antlaşmaları (ör. Türkmençay) bu topluluğun yer değiştirmelerinde belirleyici oldu: Debed (Borchala) havzasından Osmanlı ve Kaçar topraklarına yönelen göçler kayda geçti. Bu süreçte Kars, Ardahan ve Sulduz başlıca yerleşim alanları hâline geldi. :contentReference[oaicite:3]{index=3}

Adların Anlattıkları: Etymoloji ve Efsane

“Terekeme” için Arapça Terâkime (Türkmenler) bağlantısı yaygınken, bazı halk rivayetleri ismi Terek Nehri çevresindeki eski yurtlara ya da “yurdu terk” anlatılarına bağlar. Bilimsel yazında birincisi öne çıkar; ikincisi, hafızadaki göç duygusunu yansıtan şiirsel bir okuma olarak kalır. :contentReference[oaicite:4]{index=4}

Günümüzde Yansımalar: Dil, Kentleşme ve Dijital Hafıza

Bugünün Terekeme/Karapapak toplumu, Batı Oğuz grubuyla yakın akraba bir dilsel hatta yer alır; yerelde Azerbaycan Türkçesi ve Türkiye Türkçesi kullanımının baskınlaşmasıyla özgün ağızlar kimi bölgelerde seyrelmiştir. Nüfus sayımlarında tarihsel veriler dalgalı: 1897 Rusya İmparatorluğu sayımında yaklaşık 30 bin, 1910 “Kafkas Takvimi”ne göre 39 bin civarı sayılsa da bu rakamlar siyasi sınırlar ve sınıflandırma farklılıklarından etkilenir. Bugün topluluğun üyeleri Türkiye, Azerbaycan, Gürcistan ve İran başta olmak üzere geniş bir alana dağılmıştır. :contentReference[oaicite:5]{index=5}

Köyden kente göçle birlikte kimlik, üç eksende yeni bir dile bürünüyor:

• Dil–Müzik–Hafıza: Yöresel ağızların kelime hazinesi, düğün havaları ve hoyratlar sosyal medyada yeniden dolaşıma girerek “dijital sözlü tarih” yaratıyor.
• El Sanatları ve Motif Ekonomisi: Karapapak/Terekeme halılarındaki desenler, yerel kooperatiflerle e-ticaret vitrinine çıkıyor; desenlerin menşeini ve hikâyesini korumak için coğrafi işaret ve telif tartışmaları gündeme geliyor. :contentReference[oaicite:6]{index=6}
• Şehirli Kimlik: Göçle birlikte “mahalle dernekleri” ve dijital platformlar, kimlik aktarımında yeni arşivler oluyor.

Birlikte mi Farklı mı? (Sosyolojik Bir Kıvrım)

“Aynı mıyız?” sorusunun toplumsal karşılığı şu: Günlük dilde Terekeme ve Karapapak çoğu zaman eşanlamlı kullanılsa da, aile kökeni, göç rotası ve yerel hafızaya göre kimi nüanslar vurgulanabilir. Kars’ta “Karapapak” diyen bir aile, Borçalı’dan söz ederken “Terekeme” demeyi de doğal bulabilir—ikisi aynı hikâyenin farklı kapılarıdır. :contentReference[oaicite:7]{index=7}

Veriyle Bakınca: Tarihten Bugüne Küçük Notlar

• 1897 sayımı: Rus İmparatorluğu genelinde yaklaşık 29.9 bin “Karapapak” kaydı. :contentReference[oaicite:8]{index=8}
• 1910 Kafkas Takvimi: Kars sancağında 99 köyde anlamlı yoğunluk. :contentReference[oaicite:9]{index=9}
• Bugün: Türkiye (özellikle Kars–Ardahan hattı), Azerbaycan (Gence–Gazah), Gürcistan (Kvemo Kartli/Borçalı) ve İran (Sulduz) başlıca kümelenme sahaları. :contentReference[oaicite:10]{index=10}

Gelecek Potansiyeli: İki Adın Bütünlediği Bir Kimlik

Önümüzde üç fırsat alanı var: (1) Dijital Arşivcilik — aile hikâyeleri, eski fotoğraflar, düğün türküleri ve halı motifleri için açık arşivler; (2) Kültürel Diplomasi — Türkiye–Azerbaycan–Gürcistan–İran hattında yerel festivaller ve gençlik değişim programları; (3) Yaratıcı Ekonomi — motif ve ezgilerin etik biçimde lisanslandığı, üreticiye adil pay veren platformlar. Böyle bir ekosistem, “Terekeme mi Karapapak mı?” sorusunu bir ayrımdan çok bir zenginlik başlığına çevirebilir.

Beklenmedik Bir Bağ: Veri Bilimi ve Halk Kültürü

Kimlik anlatılarını harita verileriyle (yerleşim–göç rotaları), ses arşivleriyle (ağıt–hoyrat spektrumları) ve motif veri tabanlarıyla eşleyerek, makine öğrenmesi destekli görsel–işitsel “soy kütüğü” kurgulanabilir. Bu, hem akademi hem de topluluk için yeni nesil bir hafıza teknolojisi demek.

Son Söz: Adlar Çoğalır, Hikâye Birleşir

Bugün geldiğimiz yerde, Terekeme ve Karapapak adları aynı topluluğu işaret eder; farklılıklar varsa da bunlar çoğunlukla yöresel hafızanın zenginliğidir. Adların ardındaki ortak payda, Kafkasya ile Anadolu arasında gidip gelen büyük bir yol hikâyesidir. :contentReference[oaicite:11]{index=11}

Söz sizde: Ailenizde hangi ad kullanılıyor—Terekeme mi, Karapapak mı? Hangi türkü, hangi motif size “ev” duygusunu hatırlatıyor? Yorumlarda kendi hikâyenizi ve bildiğiniz kaynakları paylaşır mısınız?